Od hloropikrina do bijelog fosfora: kako je rusko hemijsko oružje otkriveno na frontu i zašto ga je svijet tek sada primijetio
Američki State department je 1. maja izdao posebnu odluku o uvođenju sankcija Rusiji u vezi sa upotrebom hemikalije hloropikrina protiv ukrajinske vojske. Tako su Sjedinjene Američke Države potvrdile brojne prethodne izvještaje Oružanih snaga Ukrajine o upotrebi ove supstance od strane Kremlja u ratu s Ukrajinom. Donbas Realities (projekat Radija Sloboda) objašnjava kako se hloropikrin do sada koristio na frontu i zašto je to jedina hemikalija čiju upotrebu sada Zapad zvanično priznaje – iako je bilo izvještaja o korištenju drugih, mnogo opasnijih hemikalija – kao što je bijeli fosfor.
"Vlada SAD-a priznaje da je Rusija koristila hemijsko oružje hloropikrin protiv ukrajinskih snaga kršeći Konvenciju o hemijskom oružju. Osim toga, Rusija je koristila kontrolu hemijskih nereda kao metodu vođenja rata u Ukrajini, također, kršenje Konvencije o Upotrebi hemijskog oružja nije izolovan incident i uzrokovana je željom ruskih snaga da istisnu ukrajinske snage sa utvrđenih položaja i postignu taktičke prednosti na bojnom polju.
Ko je pogođen američkim sankcijama? Ruske trupe za radijaciju, hemijsku i biološku zaštitu; tri državna subjekta povezana sa ruskim programima hemijskog i biološkog oružja; četiri kompanije koje ih podržavaju; više od 80 pravnih i fizičkih lica koja se bave izbjegavanjem sankcija i zaobilaženjem ili su povezana sa ruskim programima hemijskog i biološkog oružja i vojno-industrijskom bazom.
Upotreba zabranjenih hemikalija redovno se spominje u izvještajima ukrajinske vojske. Do kraja marta ove godine, komanda Snaga za podršku Oružanih snaga Ukrajine izbrojala je 1.412 slučajeva upotrebe zabranjenih supstanci od strane ruske vojske. Prema podacima Oružanih snaga Ukrajine, njihova upotreba je sistematska, samo u martu je bio 371 slučaj.
Rusija negira sve optužbe.
Zašto je hloropikrin uključen u američko saopćenje
Uglavnom, kada je u pitanju hemijsko oružje Ruske Federacije u ratu sa Ukrajinom, to se zove hloropikrin. Najčešće se pojavljuje u izvještajima Snaga za podršku Oružanih snaga Ukrajine. Činjenica je da je to, prvo, najidentifikovanija hemikalija na bojnom polju u Ukrajini – raspršuje se uz pomoć specifične municije: granate K-51, koja se izbacuje iz UAV-a.
I drugo, hloropikrin je po međunarodnom pravu tačno klasifikovan kao hemijsko oružje (korišteno je još u Prvom svjetskom ratu) – za razliku od mnogih drugih supstanci koje mogu biti opasne, ali ih nema u Konvenciji o zabrani hemijskog oružja – naprimjer, u Konvenciji nema čak ni ruskog Novičoka.
K-51 je razvijen tokom sovjetske ere. Njegovo prvo korištenje od strane Rusije protiv Ukrajine zabilježeno je još 2015. godine, tokom borbi za aerodrom u Donjecku, a Ukrajina je takve slučajeve zvanično objavila u septembru 2022. godine.
Institut za proučavanje rata (ISW) i komanda operativno-strateške grupe trupa Tavrija više puta su izvještavali o ruskoj sistematskoj upotrebi K-51 iz dronova od decembra 2023. godine i tokom prvih mjeseci ove godine.
Ranije je Donbas Realities već ispričao kako djeluje hloropikrin: nakon kontakta s isparenjima, čovjeku počinju suziti oči, javlja se otežano disanje, kašalj, sinusi se pune sa sluzi, moguće je povraćanje. Efekat se pojačava sa svakom minutom boravka u toksičnom oblaku.
Hloropikrin generalno nije smrtonosan, ali to ne znači da je siguran: prema Andriju Huku, neurohirurgu i sada kapetanu medicinske službe brigade Nacionalne garde Ukrajine "Burevij", izaziva opekotine na sluznici gornjih disajnih puteva.
Oružane snage Ukrajine zvanično govore o jednom smrtnom ishodu od upotrebe hemijskog oružja tokom rata sa Rusijom - to je u intervjuu za BBC saopćio šef trupa za radijaciju, hemijsku i biološku zaštitu (CBRN) Sergej Pahomov. Nije naznačeno – ili nije poznato – da li je korištena ova ili druga supstanca. Pukovnik Pahomov objašnjava da je poginuli vojnik završio u zatvorenom prostoru i nije mogao izaći iz oblaka hemikalije.
Takva municija je prvobitno bila namijenjena za rastjeravanje demonstranata, kaže Ivan Jakubec, stručnjak u Centru za studije vojske, konverzije i razoružanja. Ali u zatvorenoj zemunici ili čak na otvorenom prostoru mogu biti vrlo opasni.
"Oni su suzavac, a ljudi dobijaju i određene lezije respiratornog trakta. Oni bez gas maske će plakati i pokazivati neke znake trovanja", kaže Jakubec.
Kloropikrin je, također, korišten u sovjetskoj vojsci za vježbe hemijske sigurnosti. Ali uz zaštitnu opremu - gas masku.
„Tokom hemijske obuke, kada se vojnici obučavaju da nose zaštitnu opremu, koristi se takva oprema“, objašnjava stručnjak.
Glavna prijetnja Oružanim snagama Ukrajine: Rusija je poboljšala svoje vazdušne bombe
Svrha upotrebe takve municije u bacanju na položaje Oružanih snaga Ukrajine, kaže Ivan Yakubec, vjerovatno je da se vojska prisili da napusti skloništa i borbene položaje. I nakon toga se ljudstvo gađa drugim oružjem.
O kojim drugim supstancama može govoriti američki State Department
U saopćenju, američki State Department spominje i druga sredstva hemijske kontrole nereda kao metodu vođenja rata u Ukrajini.
Riječ je o raznim nadražujućim supstancama. Naprimjer, Reuters je, pozivajući se na izjave ukrajinske vojske, izvijestio da su ruske trupe na frontu koristile granate CS suzavac poznate kao "Jorgovan". BBC, pozivajući se na vojsku, bilježi upotrebu borbene supstance zvane CN (hloroacetofenon) na frontu.
I iako se takve tvari koriste ili su korištene u raznim zemljama za kontrolu masovnih nereda, one su otrovne i u visokim koncentracijama mogu biti smrtonosne.
Na frontu ima mnogo prosto neidentifikovanih gasova, kaže kapetan medicinske službe, doktor medicinskih nauka Andrij Huk.
"Nažalost, dešava se da još ne znamo koje vrste gasova djeluju kao nervni agensi", objašnjava Huk u emisiji Radio Donbas Realities. „Vidimo – i ja sam neurohirurg, neurolog – poremećaje centralnog nervnog sistema. Pronašli smo efikasne lijekove protiv ovoga, neću vam reći koje, uspješno ih koristimo. Mogu sa ponosom da kažem da u stvari, 90 posto naših momaka koji su nedavno bili pod uticajem hemijskog napada vraćaju se na položaje za sedam do 10 dana, osim ako nije bilo kombinovano sa akubarotraumom i traumatičnom povredom mozga, tada je dvije sedmice".
Ima nešto gore – bijeli fosfor. Zašto je bez sankcija?
Tokom invazije Rusije na Ukrajinu, objavljeno je desetine izvještaja o ruskoj upotrebi fosforne municije. Jedan od prvih bio je kod Popasne u martu 2022. godine i u Marinku u aprilu. Jedan od najnovijih bio je u Avdijivka u februaru.
U maju 2023. godinr, Generalštab Oružanih snaga Ukrajine prijavio je granatiranje Bahmuta zapaljivom i fosfornom municijom.
U oktobru 2023. godine, Državna granična straža Ukrajine je na svom Telegram kanalu objavila video koji je označen kao bacanje fosfornih bombi na položaje Oružanih snaga Ukrajine u pravcu Bahmuta.
Od početka invazije, desetine sličnih poruka se mogu vidjeti na društvenim mrežama sa snimcima blistavih svjetala kako se polako spuštaju na položaje ukrajinskih boraca. Najčešće se takvi okviri potpisuju kao upotreba fosfora.
Fosforna municija može se pomiješati sa drugim zapaljivim granatama – naprimjer, magnezijumskom municijom 9M22S. O tome piše portal Militarni, analizirajući snimke granatiranja Popasne u martu 2022. Municija od magnezijuma, također, ima visoku temperaturu i izaziva velike požare na terenu.
Da bi slučaj fosfora bio dokazan i naknadno dobio reakciju zapadnih institucija, hemičari prvo moraju uraditi analize, a potom na red dolaze diplomate. Video snimak eksplozija granata sam po sebi ne može biti jak dokaz.
Fosforna municija je jedno od najopasnijih oružja, njena upotreba je zabranjena trećim protokolom UN Konvencije o nehumanom oružju iz 1980. Bijeli fosfor je izuzetno opasan i po svom sagorijevanju i po toksičnosti. Fosfor uzrokuje ne samo opekotine, već i duboke rane do oštećenja kostiju i nekroze tkiva.
"Smrdi ko bijeli luk, spas je zaklon. Fosfor gori u dodiru sa vazduhom, ako dospije na kožu, treba se natopiti vodom. Bez vodikovog peroksida i vate/gaze, jer zapalit ćete vatru na žrtvi, to su teška i često smrtonosna trovanja. U djeliću sekunde morate odbaciti svu odjeću, skinuti je odmah“, objašnjava Vadim, pripadnik CBRN trupa, za Donbas Realities.
Upotreba fosforne municije pominje se i u presretnutim razgovorima ruske vojske, koje je primila Glavna obavještajna uprava Ministarstva odbrane Ukrajine.
Koji dokazi su potrebni?
Kada neke zemlje uvode sankcije zbog nekog zabranjenog oružja ili supstance, kaže Ivan Jakubec, oslanjaju se na ono što su prikupile kao dokaze. U ovom slučaju na tome rade ukrajinske oružane snage.
"To su naši ljudi prikupili i dostavili podatke. Odnosno, ta pitanja su praćena, rađene su analize, sačinjeni relevantni akti i dostavljeni, postojale su činjenice i potvrde. Onda se izriču sankcije", objašnjava Jakubec.
Osim toga, bazu dokaza bi mogli dopuniti ljekari. „Fosfor izaziva opekotine, hemijske reakcije, koje su vrlo specifične“, kaže Ivan Jakubec.
Postoje posebne procedure za prikupljanje takvih dokaza, kaže Maksim Dovganovski, stručnjak za reagiranje na nesreće s opasnim supstancama.
„Propisano je kako se takvi dokazi prikupljaju, pakuju, gdje se šalju, koja istraživanja treba provesti i tako dalje. Otišli smo na kontaminirano područje, uzeli uzorke i dali ih u našu laboratoriju na analizu, gdje već utvrđuju o kojoj se vrsti toksične supstance radi i, ako je moguće, u kojoj dozi. Tada informacija ide upravi. Teoretski, sve se to prikuplja u dokaznoj bazi i šalje Evropskom sudu kako ratni zločin ne bi ostao nekažnjen“, priča nam Vadim o radu vojnih hemičara.
Problem sa otkrivanjem upotrebe hemijskih ratnih agenasa je u tome što stručnjaci nisu prisutni na licu mesta u vreme kada se koristi ova ili ona supstanca.
"Dok stručnjaci dođu, supstancu je odnio vjetar, koncentracija je pala. Stoga je selekcija dokaza za upotrebu ratnih hemijskih sredstava otežana. Dobili su poruku – otišli su – uzeli su uzorke tla, možda izmjerili koncentracije u vazduhu – nije sigurno da će ga tada naći“, kaže Vadim.
Trenutna izjava američkog State Departmenta, iako se odnosi na samo jednu vrstu hemijskog ratnog agensa, prva je međunarodna optužba ovog nivoa protiv Kremlja za korištenje hemijskog oružja u ratu u Ukrajini. Ranije je Zapad u više navrata proučavao takve slučajeve u Siriji, a najpoznatiji slučajevi upotrebe hemikalija od strane Ruske Federacije nakon raspada SSSR-a bili su trovanje bivšeg oficira FSB-a Aleksandra Litvinjenka (2006.) i obavještajnog oficira Sergeja Skripalja i njegove s kćerke (2018.) u Velikoj Britaniji.